Phố Hiến trong hệ thống cảng thị Sông Đàng Ngoài thế kỷ XVII-XVIII: Tư liệu và nhận thức mới/The role of Phoá Hieán in the system of riverine ports in Tonkin in 17-18th centuries: New data and new light on an early modern city of Vietnam

Tóm tắt

Phố Hiến là một đô thị cổ Việt Nam, một giang cảng nằm về tả ngạn Sông Hồng, nổi tiếng với truyền tụng dân gian “Thứ nhất Kinh Kỳ, thứ nhì Phố Hiến”. Từ cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX, các học giả EFEO đã nghiên cứu về Phố Hiến, về thương nhân ngoại quốc và hoạt động của họ tại đô thị này; nhưng đối với giới khoa học Việt Nam hiện đại, phải đến cuối thập niên 1960, khảo cứu đầu tiên về Phố Hiến mới xuất hiện. Năm 1992, Hội thảo quốc tế về Phố Hiến được tổ chức, tập hợp nhiều nhà sử học lỗi lạc của Việt Nam và thế giới như Phan Huy Lê, Anthony Reid, Momoki Shiro... Tuy nhiên, cho đến nay, trong giới học thuật cũng như nhận thức phổ biến của công chúng vẫn giậm chân tại kết quả của Hội thảo, và vẫn đang tồn tại quan niệm về một “đô thị thương cảng” Phố Hiến phồn hoa, đô hội, một trung tâm trung chuyển thương mại quốc tế (international entrepot) của ngoại thương Đàng Ngoài “vào đầu thế kỷ XVII”. Thoát ra khỏi những tình cảm và tự hào địa phương, cũng như những tri thức hàn lâm hải ngoại nhưng thiếu vắng thực tiễn, nghiên cứu này của chúng tôi nhằm đưa tới những nhận thức đúng đắn về Phố Hiến trên cơ sở tổng hợp các sử liệu có được đến hiện tại. Chúng tôi cho rằng cần phải thảo luận lại các vấn đề của Phố Hiến từ lịch sử hình thành, các giai đoạn phát triển, đến quy mô, diện mạo, cũng như chức năng, vai trò thực sự của nó trong bối cảnh ngoại thương Bắc Đại Việt giai đoạn Sơ kỳ Cận đại (Early Modern Period) thế kỷ XVI-XVIII. Những thảo luận này xoay quanh các câu hỏi sau:

1) Phố Hiến, với tư cách một “đô thị ngoại thương”, được hình thành từ thời điểm nào, dưới những tác động gì, và đâu là giai đoạn “vàng son” nhất của nó?; 2) Liệu có hay không, nhiều hay ít, hoặc nên giải thích như thế nào về những mâu thuẫn giữa tư liệu phương Tây với các nguồn tư liệu Việt Nam trong nhận dạng và mô tả quy mô, diện mạo của Phố Hiến thế kỷ XVII-XVIII; Phải chăng nó đã thực sự trở thành một đô thị thịnh vượng như ca tụng hoa mỹ với danh xưng “Tiểu Tràng An” (小長安), và lại ngay từ nửa đầu thế kỷ XVII?; Và 3) Vậy thì vai trò và chức năng thực sự của Phố Hiến là gì trong bối cảnh thương mại Đàng Ngoài nói riêng, mạng lưới hải thương Đông Á đương thời nói chung? Lập luận chính của chúng tôi là: Chỉ có thể nhìn nhận được một Phố Hiến thực chất và giải tỏa được các đối nghịch trong tư liệu và nhận định về Phố Hiến khi ta đặt nó trong một hệ thống ba cảng thị dọc Sông Đàng Ngoài (Tonkin River) thế kỷ XVII-XVIII, trong mối quan hệ hữu cơ, tương hỗ với Thăng Long - Kẻ Chợ, và với Domea của vùng cửa sông Thái Bình (Tiên Lãng, Hải Phòng).

ABSTRACT

 Phố Hiến (present-day Hưng Yên Province) was a famous riverine commercial city in Early Modern Vietnam, locating on the left bank of Red River, and well-known as the second wealthiest city of the North after Thăng Long (Hanoi) with the folk quote: “Thứ nhất Kinh Kỳ, thứ nhì Phố Hiến” (The first is the Capital [Thăng Long], the second is Phố Hiến). From colonial times, French scholars had paid attention on the issue of Phố Hiến as well as foreign merchants and their activities at the city, but for Vietnamese historians, it was in the late 1960s that the first study of Phố Hiến made its presence. In 1992, an international conference on Phố Hiến was held by Vietnam Association of Historical Sciences, gathering outstanding figures as Phan Huy Lê, Anthony Reid, Momoki Shiro, etc. Since then, however, the perception of Phố Hiến has still stopped at the Conference’s result and been likely unprogressive. Based on a variety of materials, including Western archival maps and documents, my paper aims to bring out new data, and, therefore, new conprehension on Phố Hiến in particular and the broader picture of Tonkin foreign trade during those centuries in general, and seeks to answer these following questions: 1) At which period of time had Phố Hiến been established and when was the city at its height?; 2) Was there a contradiction between newly-discovered European source and traditional Vietnamese one in recognizing and describing the scale and appearance of Pho Hien in the 17th-18th centuries? Had it truly been a prosperous city as its popular fame as “Tiểu Tràng An” (Mini Chang’an 小長安)?; And 3) What were the role and function of Phố Hiến in the context of Tonkin among maritime trading network of East Asia during the time? It can be argued that only putting Phố Hiến in its right place along the Tonkin River system of Thăng Long - Phố Hiến - Domea and connecting it with the two other port-city and town could we understand the real Phố Hiến and offer new insights on the issue.